NØK (Nordisk Økonomisk Kvægavl) 2022

Dagana 24.-27. júlí sl. var 37. ráðstefna NØK (Nordisk Økonomisk Kvægavl) haldin á Selfossi. NØK eru norræn samtök áhugamanna um nautgriparækt í Danmörku, Finnlandi, Íslandi, Noregi og Svíþjóð en samtökin voru stofnuð þann 21. ágúst 1948 í Falkenberg í Svíþjóð.

Tilgangur þeirra er að vinna að norrænu samstarfi um nautgriparækt, miðla þekkingu og reynslu milli félagsmanna auk þess að byggja upp tengsl og rækta góða vináttu.

Ráðstefnan

Ráðstefnan var sett sunnudaginn 24. júlí við hátíðlega athöfn í Selfosskirkju. Þar héldu Jóhannes Torfason, fráfarandi formaður NØK, Sigurður Ingi Jóhannsson innviðaráðherra og Bragi Bjarnason, formaður bæjarráðs Árborgar, ávörp. Á milli ávarpa lék Erna Vala Arnardóttir á píanó. Að setningu lokinni var boðið upp á fordrykk í Skyrlandi, þar sem Garðar Eiríksson, framkvæmdastjóri Auðhumlu, tók á móti hópnum og sagði frá sýningunni, sem er einkar glæsileg og fjallar um sögu skyrgerðar á Íslandi. Gestir gátu þar upplifað söguna, smakkað hið víðfræga íslenska skyr og nýtt tímann til að kynnast öðrum ráðstefnugestum og fjölskyldum þeirra.

Á mánudeginum voru haldin tólf erindi undir yfirskriftinni „loftslagsmál, umhverfi og velferð“ og að erindum loknum bauðst ráðstefnugestum að ferðast á Þingvelli og heimsækja Friðheima. Á þriðjudeginum voru haldin tólf önnur erindi en í það skiptið undir yfirskriftunum, „norrænt samstarf og mjólkurframleiðsla“ og „ræktun – kýr framtíðarinnar – nýir eiginleikar – litlir stofnar“. Að kvöldi var haldinn glæsilegur veislukvöldverður á Hótel Selfossi. Hátíðinni lauk á miðvikudeginum með sameiginlegum hádegisverð að lokinni hópferð um Flóann en í þeirri ferð var einangrunarstöðin á Stóra-Ármóti heimsótt sem og bændurnir á Stóra- og Litla-Ármóti.

Erindi ráðstefnunnar, mánudagur: 

Erindi mánudagsins snéru að loftslagsmálum, umhverfi og dýravelferð. Þjóðir heimsins hafa margar hverjar sett sér metnaðarfull markmið um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda á næstu áratugum. Á sama tíma eykst eftirspurn eftir fæðu sökum fólksfjölgunar og aukin áhersla er lögð á dýravelferð. Töluverðar áskoranir eru því fram undan og fjölluðu fyrirlesarar um það hvernig bændur og sérfræðingar geta tekist á við þessar áskoranir.

Ekki verður fjallað nákvæmlega um aðgerðir í hverju landi heldur stiklum við á stóru um það í hverju þessar aðgerðir felast.

Hjarð- og bústjórnun

Ýmsir þættir geta dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda á hverju búi fyrir sig. Mikilvægt er að lágmarka sóun í allri framleiðslukeðjunni en það má t.d. gera með því að horfa til hringrásarhagkerfisins og stuðla að réttri nýtingu og geymslu búfjáráburðar. Notkun á endurnýtanlegri orku, góð landnýting og hámarksuppskera af hverri flatareiningu eru einnig umhverfisvænar aðgerðir, sem og að stunda fóðuröflun sem næst búunum, til að draga úr flutningsþörf.

Heilsuhraustar kýr mjólka meira og meiri framleiðsla á hverja kú þýðir minni losun á hvern lítra mjólkur. Frjósemi og ending kúnna skiptir sömuleiðis máli, en því yngri sem kýrnar bera og því lengur sem þær endast í framleiðslu, því minni er losun gróðurhúsalofttegunda. Langlífari kýr þýðir færri kvígur í uppeldi á hverjum tíma og hagstæðari rekstur búanna, en greint var frá því að danskar kýr skila ekki jákvæðri afkomu fyrr en eftir 2,5 ár í framleiðslu. Hér á Norðurlöndunum er valið fyrir aukinni endingu í kynbótastarfinu og því að kýrnar haldi hárri nyt lengur út mjaltaskeiðið en með því fást meiri afurðir eftir hvern grip. Flest bendir til að ending fái aukið vægi í framtíðinni. Til að viðhalda hárri nyt horfa menn nú til þess að lengja mjaltaskeiðið með því að seinka sæðingum. Dönsk rannsókn sýndi fram á að auðveldara var að greina beiðsli kúnna við áttunda gangmál samanborið við annað gangmál þar sem hreyfing kúnna jókst um 22%.

Þetta hefði í för með sér lengra mjaltaskeið, hærra fanghlutfall við sæðingu, nytin helst lengur út mjaltaskeiðið og efnastyrkur mjólkurinnar eykst sömuleiðis. Frumutala, leiðni og sýrustig helst óbreytt.

Kynbætur gripa

Ein þeirra nýjunga sem hafa átt sér stað í kynbótum gripa á Norðurlöndunum er samstarfsverkefni NAV, VikingGenetics, Luke, Århus University, Seges og Växa en í sameiningu hafa þau þróað svokallaðan „Saved Feed index“ til að velja fyrir betri fóðurnýtingu gripanna. Áætlað er að ná megi fram 12% betri fóðurnýtingu með innleiðingu stuðulsins en hann byggir á „Cattle Feed InTake“ verkefninu sem felur í sér mælingar á fóðurinntöku með þrívíddarmyndavélum (3D).

Myndavélarnar greina át kúnna og þyngd þeirra á einstaklingsgrunni. Komið hefur verið fyrir myndavélum í 23 hjörðum sem saman telja yfir 1.000 Holstein, Jersey og rauðar danskar kýr. Um 1.600 myndarvélar eru virkar sem taka um 80 milljón myndir á dag. Til stendur að stækka verkefnið enn frekar og árið 2026 er stefnt að því að 10.000 kýr af hverju kyni verði myndaðar á hverjum tíma.

Fóðrun

Sérfræðingar horfa nú til nýtingar hliðarafurða sem fóður fyrir kýr. Með orðinu hliðarafurðir er átt við fóður eða annað sem fellur til við vinnslu á matvælum en mannfólk getur ekki nýtt. Þannig megi í raun hámarka nýtingu uppskerunnar og landsvæðin geta í senn nýst bæði til kornframleiðslu fyrir mannfólk og fóðurframleiðslu fyrir kýr. Svíar rannsökuðu hvort fóðrun á hliðarafurðum samhliða grasfóðrun hefði áhrif á át og mjólkurframleiðslu en svo reyndist ekki vera. Með því að skipta út korni og sojamjöli, sem maðurinn getur nýtt, fyrir hliðarafurðir, var hægt að auka fóðurframleiðsluna í heild án þess að það kæmi niður á framleiðslu og áti kúnna.

Auknar rannsóknir eru nú gerðar til að finna og/eða þróa fóður sem veldur minni losun gróðurhúsalofttegunda. Rannsóknir hafa sýnt fram á að minni losun sé til staðar ef gripir eru fóðraðir á olíuplöntum og þangi. Auk þess hefur notkun á 3NOP (3 nitrooxypropanol), sem er lítil sameind sem hindrar lokaskref metanmyndunar í jórturdýrum, sýnt fram á minni losun metans sé henni bætt í fóður. Talið er að ná megi fram 29-31% minni losun metans með notkun þess og hefur Evrópusambandið samþykkt notkun þess í fóðri.

Vinsældir beitar og beitarstjórnunar eykst sömuleiðis þar sem kolefnissporið er lægra og markaðurinn færist að einhverju leyti í átt að afurðum af gripum sem einungis eru aldir á grasi. Með aukinni áherslu á líffræðilegan fjölbreytileika er beit sömuleiðis góð. Dýrt er þó að fá „Grassfeed“ vottun, opinberar greiðslur eru óstöðugar, skemmdir á ræktarlandi geta verið vandamál sem og afföll dýra sökum úlfa og hunda. Allt er þetta þó spurning um framboð, eftirspurn og afkomu.

Hugsum hnattrænt, störfum staðrænt „Think globally, act locally“

Mikilvægt er að horfa á stóru myndina þegar fjallað er um umhverfismál þar sem minni losun frá gripum getur þýtt neikvæðari umhverfisáhrif vegna vinnslu fóðurs, og öfugt. Í einhverjum tilfellum getur því borgað sig að fóðra gripina á umhverfisvænni hátt, þrátt fyrir að losun gripanna sé meiri. Við endum þessa umfjöllun á orðum Niels Martin Nielsen, ráðunautar hjá KvægXperten á Jótlandi, „margt smátt gerir eitt stórt“ en með því að auka notkun olíuplantna í fóður um 5%, bæta hjarðstjórnun um 5%, auka mjólkurframleiðslu grips um 5%, auka kynbætur um 5% og fóðurnýtingu um 5% þá minnkar kolefnisfótspor mjólkurframleiðslunnar um 25%.

Segja má að eftir þennan fyrri dag ráðstefnunnar standi að innan nautgriparæktarinnar er ýmislegt sem hægt er að gera til þess að draga úr losun og mörg smá skref verða að einu stóru.

Til þess að hrinda þeim í framkvæmd þarf hins vegar breytta hugsun og stuðning samfélagsins alls.

   

Erindi ráðstefnunnar, þriðjudagur: 

Mismunandi framleiðslustjórnun

Dagurinn byrjaði á erindum um framleiðslustjórnun í mjólkurframleiðslu á Íslandi og í Finnlandi. Framleiðslustjórn í mjólkurframleiðslu í núverandi mynd má segja að hafi verið tekin upp árið 1992 hér á landi og var fest í sessi við endurskoðun samnings um starfsskilyrði í nautgriparækt árið 2019 þegar yfirgnæfandi meirihluti kúabænda, eða um 90% bænda, kaus að halda í greiðslumarkskerfið. Byggir núverandi kerfi á tilboðsmarkaði þar sem markaðsverð greiðslumarks er grundvallað á jafnvægisverði, hámarksverð er þó þrefalt afurðastöðvaverð. Alls eru haldnir þrír markaðir á ári en bændur geta að hámarki óskað eftir 50.000 lítrum til kaups á hverjum markaði.
Í Finnlandi hefur greiðslumarkskerfið tekið töluverðum breytingum undanfarin ár. Á árunum 1984-1995 var það á vegum finnska ríkisins, þ.e. ríkið sá um útdeilingu greiðslumarks. Lítil hreyfing var á markaðinum og bændur áttu erfitt með að stækka bú sín. Ekkert fjármagn tapaðist þó út úr greininni. Árið 1995 gengu Finnar í Evrópusambandið (ESB), þá breyttist kerfið og greiðslumarkið gekk kaupum og sölum milli bænda. Við það rauk verðið upp og greiðslumarkið varð mikil fjárfesting en bændur gátu stækkað við sig, höfðu þeir efni á því. Árið 2015 var greiðslumarkskerfið í mjólk síðan afnumið innan ESB. Tilgangur aðgerðarinnar var að lækka mjólkurverð og „eyðileggja“ mjólkurmarkaðinn þar sem meiri mjólk þýddi lægra verð. Bar aðgerðin þó lítinn árangur þar sem verðlækkun á mjólkurvörum skilaði sér ekki til neytenda. Framleiðslumarkaðurinn varð hins vegar frjáls fyrir bændur, þeir gátu aukið framleiðslu sína en við það varð mjólkurverð óstöðugt og innflutningur á mjólkurvörum jókst. Á síðastliðnu ári, 2021, tók „hið nýja greiðslumark“ gildi þegar stærsta mjólkurafurðastöð Finnlands, Valio, tók að útdeila framleiðslurétti til sinna framleiðenda. Samningur er gerður við hvern og einn bónda en framleiðslurétturinn er byggður á framleiðslugetu búsins, aðstöðu, gæðum mjólkurinnar og öðrum þáttum. Þeir bændur sem hafa samning við afurðastöðina geta þannig selt mjólk sína til hennar en framleiðslurétturinn er ekki framseljanlegur og verða bændur að skila honum hyggist þeir ekki nota hann. Mjólkurframleiðsluréttur bænda í Finnlandi liggur því í dag hjá afurðastöðvunum sem ráða gæðaviðmiðum, magninu og staðsetningu framleiðslunnar.

Kýr framtíðarinnar

Yfirskrift dagsins var meðal annars kýr framtíðarinnar – nýir eiginleikar – litlir stofnar. Litlir stofnar á sannarlega við íslensku kúna en Egill Gautason, doktorsnemi við Árósaháskóla, hélt erindi um rannsóknir sínar á skyldleika íslensku kýrinnar við önnur kúakyn, áhrif innflutnings á stofninn og skyldleikarækt. Rannsókn hans leiddi í ljós að íslenska kýrin tilheyrir hópi norðurnorrænna kúakynja og er eini stóri, óblandaði stofninn innan hópsins.

Önnur kúakyn sem tilheyra þessum hópi eru meðal annars sænskar fjallakýr og finnska landkynið, Finncattle. Nýlegar, óbirtar rannsóknir hafa síðan sýnt að norska Telemark kúakynið er í raun skyldast íslensku nautgripunum. Þrátt fyrir mjög takmarkaðan innflutning á árum áður er íslenska kýrin svo til laus við innblöndun og innflutningur því haft lítil áhrif á stofninn. Þrátt fyrir að íslenska kýrin hafi verið einangruð lengi er skyldleikarækt lítil í stofninum en hún eykst um 0,14-0,19% á ári, sem er sambærilegt og hjá öðrum mjólkurkúastofnum.

Í Noregi eru helstu áherslur GENO ræktunarsambandsins að norska rauða kúakynið verði leiðandi sem sjálfbært og efnahagslega hagstætt kúakyn. Þar er lögð áhersla á að viðhalda erfðabreytileika, forðast skyldleikaræktun og hafa breitt ræktunarmarkmið. Minni áhersla er nú lögð á mjólkurmagn en aukin áhersla á júgurheilbrigði, heilsufar og frjósemi. Auk þess er verið að rannsaka nýja eiginleika á borð við fóðurnýtingu og metanlosun. Fyrstu niðurstöður metanrannsókna sýna að kýrnar losa að meðaltali 441 g metans á dag, erfðafræðilegur breytileiki er til staðar í kyninu og eiginleikinn hefur arfgengi upp á 0,22. Ýmis tækifæri eru því til staðar til að rækta umhverfisvænna kyn en áframhaldandi rannsóknir mikilvægar. Niðurstöður fóðurrannsókna liggja enn ekki fyrir en Norðmenn vinna nú að þróun fóðurnýtingarstuðuls fyrir norska rauða kúakynið. Í Svíþjóð er áhersla lögð á nýja eiginleika líkt og metanlosun og aukna fóðurnýtingu gripanna en stefnt er að frjósamari og heilbrigðari nautgripum með gott skap, gott sköpulag og mikil mjólkurgæði. Telja Svíar að langlífi, heilbrigði og frjósemi komi til með að verða fyrirferðarmeira í ræktun næstu ára en mikilvægt sé að stunda ábyrga og sjálfbæra ræktun. Það sé gert með því að varðveita gömul gen (ræktunarkyn), fylgja ræktunar- markmiðum, lágmarka umhverfisáhrif og síðast en ekki síst, með því að skapa verðmæti fyrir bændur.

Ræktendur danskra Holstein kúa telja að nú fyrst förum við að sjá raunverulega framleiðslugetu kúnna og gert er ráð fyrir því að í fyrsta skipti framleiði yfir 1.000 Holstein kýr meira en 100.000 kg af mjólk á æviskeiði sínu. Stefnt er á aukið langlífi og betri nýtingu á gripunum en hvoru tveggja leiðir af sér umhverfisvænni kýr. Áhersla er einnig lögð á gott sköpulag og góða fóðurnýtingu en gífurlega sterkt val er til staðar innan Holstein kynsins, bæði með erfðamengisúrvali og kyngreiningu sæðis. Fram kom að fjöldi Holstein kúa á Norðurlöndunum hefur haldist nokkuð stöðugur undanfarna áratugi. Þannig hefur kúm af öðrum kynjum fækkað en hlutfall Holstein-kúa fer stöðugt vaxandi.

Norrænt samstarf (NCDX og iDDEN)

Árið 2013 ákváðu Norðurlöndin að slá höndum saman og þróa sameiginlegt viðmót sem flytur gögn milli mjaltakerfa og gagnagrunna nautgriparæktarinnar. Mtech Digital Solutions í Finnlandi sá um þróun viðmótsins sem kom til notkunar árið 2015 og gengur undir nafninu Nordic Cattle Date Exchange (NCDX). NCDX sér um flutning gagna á milli mjaltakerfanna og gagnagrunna skýrsluhaldsins og er í dag tengt Lely og DeLaval mjaltaþjónum. NCDX er þannig notað á yfir 1.500 búum í dag en það safnar helstum upplýsingum um kýrnar; grunnupplýsingum, hreyfingu, burðum, beiðslum, fangskoðunum, geldstöðu auk mjólkurskýrslna.

Kerfið var síðan útvíkkað þegar Ástralía, Austurríki, Belgía, Kanada, Þýskaland, Holland og Bandaríkin keyptu hugbúnað NCDX og stofnuðu félagið iDDEN eða The International Dairy Data Exchange. Félagið sér nú um áframhaldandi þróun kerfisins og hefur sett sér þau markmið að safna gögnum ekki einungis úr mjaltaþjónum heldur einnig úr hálsböndum kúnna, úr gjafakerfum og tilraunastofum (mjólkurskýrslur). Með stofnun iDDEN hafa 13 lönd með samtals 20 milljónir mjólkurkýr sameinast um þróun á tæknilausnum sem gerir gagnaflæði milli tölvustýrða mjaltakerfa og annarra bústjórnarlausna einfalt og skilvirkt. RML er aðili að NCDX og iDDEN og vinnur að innleiðingu lausnarinnar hérlendis.

Biocode

Harri Mäkivuokko kynnti ráðstefnugesti fyrir Biocode, vefþjónustu sem hjálpar fyrirtækjum og einstaklingum að finna leiðir til að minnka kolefnisfótspor sitt. Vefþjónustan er í eigu tveggja finnskra landbúnaðarsamtaka, Association of ProAgria og Mtech Digital Solutions en markmið hennar er að skapa verðmæti fyrir bændur og matvælafyrirtæki. Forritið er einfalt í notkun, notendur þurfa einungis að þekkja sína framleiðslu og/eða þá þjónustu sem þeir nýta sér, forritið reiknar út kolefnisfótsporið byggt á allri virðiskeðju (lífsferil) vörunnar og leggur til leiðir hvernig minnka megi kolefnisfótsporið. Bændur t.d. skrá inn uppskeru og þá þjónustu sem þeir nýta og fá þannig upplýsingar hvernig þeir geti stundað umhverfisvænni búskap. Þannig er hægt að nota forritið til að aðstoða sig við að velja umhverfisvænni vöru ásamt því að velja umhverfisvænni framleiðendur og fyrirtæki.

Að lokum

Það helsta sem í huga manns situr eftir ráðstefnuna er hve Norðurlöndin eiga miklu meira sameiginlegt heldur en maður leiðir hugann að dags daglega. Samstarf þessara frændþjóða er vaxandi og hefur aukist jafnt og þétt á undanförnum áratugum. Þar má nefna sameiginlegt kynbótastarf Dana, Finna og Svía og öflugt og vaxandi samstarf á sviði skýrsluhalds. Það er alls ekki óhugsandi að framtíðin beri í skauti sér einn sameiginlegan norrænan nautgriparæktargagnagrunn.

Greinilegt er að áherslur í ræktunarstarfinu færast stöðugt yfir á aðra eiginleika en nyt og aðrir eiginleikar, sem einkum lúta að endingu, frjósemi og heilsufari vega stöðugt þyngra. Þá er stöðugt leitað nýrra leiða til að meta þessa þætti með meira öryggi en hingað til. Loftslagsmálin voru fyrirferðarmikil og þess ekki langt að bíða að losun metans frá nautgripum fari minnkandi með kynbótum, betri fóðurnýtingu, meiri endingu kúnna og betri og markvissari bústjórn.

Greinilegt var að Danir töldu afnám framleiðslustýringar eitthvert mesta happ sem mjólkurframleiðsla hefur upplifað í langan tíma meðan að hinar þjóðirnar voru meira efins.

Félagsskapur eins og NØK á fullan rétt á sér og mun áfram stuðla að aukinni samvinnu og betri og hagkvæmari nautgriparækt á Norðurlöndunum.

Greinarnar birtust í 15. og 16. tölublaði Bændablaðsins en hefur verið skeytt saman. 

Höfundar eru þau Guðmundur Jóhannesson og Guðrún Björg Egilsdóttir, félagsmenn í NØK